Óz ómirin tutastaı qazaqtyń tili men mádenıetiniń órleı túsýine baǵyshtap, nebári 40-qa endi shyqqan shaǵynda halyq jaýy atanyp mert bolǵan tilshiniń ózge eńbekterin ózge jurt aıta jatar. Meniń bul jolǵy maqsatym – Qudaıbergen Jubanovtyń qazaq jazýynyń emlesi men termınologıyasyna qatysty eńbekterine nazar aýdarý, ásirese termınologıyaǵa baılanysty oılary men pikirlerine boılaý. Bir qaraǵanda onyń termın týraly jazǵan eńbegi shamaly ǵana. Atap aıtqanda «O specıfıke slov-termınov» (1933 j.), «O termınologıı kazahskogo lıteratýrnogo yazyka» (1935 j.), «Prıncıpy termınologıı kazahskogo lıteratýrnogo yazyka, prınımaemye gosýdarstvennoı termınologıcheskoı komıssıeı», «K peresmotrý kazahskoı orfografıı» (1935 j.) dep atalatyn eńbekterin ataýǵa bolady.
Ǵalym bul eńbekterinde emle erejeleriniń durys túzilmeýiniń saldarynan birneshe jyl boıy qanshama termınniń san túrli úlgide jazylyp júrgenine kúıinedi. Saýatty jazýdyń tiregine aınalýdyń ornyna, anarhıyany údetip otyrǵan bul jaǵdaıdyń sebep, saldaryn zerttep, odan shyǵýdyń joldaryn qarastyrady, ǵylymı termın sózderge qoıylar talaptyń basty-basty sharttaryn anyqtap beredi.
Termın sózdiń tuńǵysh ret ǵylymı anyqtamasyn jasap, olardyń leksıkanyń ózge qatparlarynan ózindik ereksheligin qolǵa tayaq ustatqandaı etip kórsetip beredi. Anyqtamany sol túpnusqadaǵydaı túrinde usynamyz:
«Termınom nazyvaetsya specıfıcheskıı vıd opredelennyh slovesnyh oboznachenıı, peredayushshıh opredelennye ponyatıya, ýstanovlennye na dannom etape razvıtıya naýkı ı revolyucıonnoı praktıkı, prıchem peredavaemye termınom termınologıcheskoe ponyatıe mojet ne sovpadat so slovarnym znachenıem, kotoroe prısýshshe dannoı slovesnoı velıchıne v obydennoı jıznı» (Q. Jubanov. Issledovanıya po kazahskomý yazyký. «Ǵylym», 1966, 273-str.).
Osydan ańǵaratynymyzdaı, termın degenimiz belgili bir kezeńniń sóz álemindegi ǵylymı ataýlyq keıpi. Bul ǵylymı uǵym osy sózdiń leksıkalyq mánimen sáıkes kelmeýi de múmkin. «Atom», «psıhologıya», «yarovızacıya» tárizdi termınderdi mysalǵa ala otyryp, Q. Jubanov bólinbes uǵym dep júrgen bul sózder de qoǵam damýynyń keıingi kezeń satylarynda ári qaraı bólshektenip, jańa bir mán týyndatyp ketkenin áńgimeleıdi.
Q.Jubanov termın sózderdiń evolyucıyalyq damý ereksheligin, ózindik damý zańdylyqtaryn durys boljap ketken. Mundaı procesti kóptegen termınniń de jasalý, qalyptasý tarıhynan ańǵaramyz. Termınjasamdaǵy qateliktiń eń bastysy Jubanovsha aıtqanda, aýdarylmaıtyn sózderdi aýdarýǵa tyrysýdan, al aýdara qalǵandaı jaǵdaıda termınniń ózin emes, onyń leksıkalyq maǵynasyn aýdarýdan týyndaıtyny ras. Orys tilindegi «loshad», «korova», «tolstyı», «melkıı» sózderin qazaq tilindegi at, sıyr, jýan, jińishke sózderimen salǵastyra sóz etip, eskermeýge bolmaıtyn qyzyqty tustarǵa mán beredi. Máselen, bul sózder bir qaraǵanda bir-birine tepe-teń balama ispettes bolyp kóringenimen, belgili bir kezeńniń suranysyna oraı olar ǵylymı uǵymǵa ıe bola almasa, termınge qoıylar talap shartyna jaýap bere qoımaǵany. Qarańyz, shynynda «loshad» degendi qazaqtar «at» dep te, keıde «jylqy» dep te aıta beredi. Al qazaqtyń atyn orystar keı jaǵdaıda «merın» dep, ekinshi bir tusta «kon» deýi múmkin. Sonda aýdaryp termın jasaýǵa májbúr bolyp otyrǵan maman sózderdiń osy tektes qubylysyn dál basyp saralaı qoldanbasa shatasýy ábden múmkin. Sol sıyaqty «tolstyıdyń» qazaqta «jýan» (jýan sabaq), «qalyń» (qalyń qaǵaz) bolyp, «melkııdiń» «usaq» (usaq tastar), taıyz (taıyz sý – melkaya voda) bolyp qubylatyny jóninde jasalǵan taldamalar – termıntaný ilimine qosylǵan úlken úles. Muny ol qalyptasqan tabıǵı zańdylyq qatarynda sóz etedi. Onyń oıynsha sóz degenińiz tek zat, nárse ataýy ǵana emes, sonymen birge sanaǵa sińgen, qalyptanǵan zattardyń da ataýy. Qoǵam damýynyń ereksheligine sáıkes bul tanymdyq qubylys ár halyq uǵymynda ár alýan qalyptasýy yqtımal.
Q.Jubanov 1930-1935 jyldary termınologıya máselesine jıirek kóńil bólgen. Buǵan negizgi sebeptiń biri joǵaryda aıtylǵandar bolsa, ekinshiden, onyń 1933 jyly memlekettik termınologıya komıssıyasyna tóraǵa bolýymen baılanysty. Ol jazý men termınologıya máselesin naqty qadaǵalap, bir ortalyqtan basqaryp, uıymdastyryp otyrmaıynsha nátıje bolmaıtynyn erte túsingen. Sóıtip jedel túrde memlekettik termınologıya komıssıyasyn uıymdastyryp qana qoımaı, onda qaralǵan máselelerdi der kezinde jurtshylyqqa jetkizýdiń joldaryn qarastyryp, byulleten shyǵardy. Ǵalym byulletenniń shyqqan 4 sanynyń ózinde qazaq termınologıyasynyń basty máselelerin qozǵap úlgerdi. Sonymen birge ǵylymnyń ár salasynda boı kórsetip ári-sári qoldanylyp júrgen termınderdiń deni (10 myńdaıyn) memtermınkom májilisinde talqylanyp, bekitilip, byulletende jarıyalandy. Bul termınder keıin qazaq ǵylymynyń qalyptasýyna negiz boldy dep aıta alamyz.
Qazaq termınologıyasynyń ózekti máselesiniń biri – onyń prıncıpterin qalyptastyrý. Q.Jubanov ózi qarap bekitken 10 myńnan asa termındi qandaı prıncıpterge súıenip jasady. Ol bul máselege aldyn ala úlken ázirlikpen kelgen. Bul jónindegi óziniń oılaryn ol áýeli 1935 jyly 20 mamyrda Almatyda ótken mádenıet qaıratkerleriniń birinshi quryltaıynda bayandap beredi. Ol sezde 11 qaǵıda usynady. Óz sózimizben qysqartyńqyrap aıtqanda olardyń jalpy mazmuny mynadaı:
1. Kóptegen ádebı tilde aýdarylmaı qalyptasqan halyqaralyq termınderdi, qazaq tiline aýdarmaı sol qalpynda alý (revolyucıya, sovet, teorıya, praktıka, tendencıya, hırýrgıya, klımat, absolyutnyı, konkretnyı, t. t.);
2. Kóptegen ádebı til tájirıbesinde aýdarylyp alynǵan halyqaralyq termınder (proızvodstvo, trýd, dengı, koren, stebel, myshcy, delenıe, ýmnojenıe,
t. t.) qazaq tiline de aýdarylady, eger aýdarma termın maǵynasyn dál bere almaı, buzatyn bolsa, onda olardy (soslovıe, sostav, kletka, slet, t. t.) orys tilindegi qalpynsha alý;
3. Árqıly pánde bir maǵynada qoldanylatyn termınderdi biregeıletip alý; mysaly, forma – forma (fılosofıya, fızıka), materıya – materıya (fızıka, fılosofıya), koren – túbir (matematıka, botanıka, lıngvıstıka), reakcıya – reakcıya (hımıya, bıologıya, polıtıka), t. t.
4. Bilimniń ár salasynda árqıly maǵyna bildiretin termınder (manýfaktýra, prodýkt, legenda) bir salada termın retinde, basqasynda jaı sóz retinde qoldanylady. Mysaly: manýfaktýra ekonomıkalyq damý kezinde termın bolady, biraq taýar túrine jata almaıdy.
5. Halyqaralyq sózder túrinde qalyptasqan termınder orys tilindegi úlgimen qabyldanady (proletarıat, fızıka, bıologıya);
6. Termınderdi túsiniksiz etip jiberetin jasandy sózjasamǵa barmaı-aq, qazaq tiliniń grammatıkalyq erekshelikterin de, ataýdyń ǵylymı mánin de tolyq qamtı alatyn termınderdiń (Mysaly: berilis – peredacha, kópkil – mnogoýgolnık, toqyma – tekstıl, tájirıbe – praktıka, t.b.) balamasyn tabý;
7. – ızacıya, – ıfıkacıya. – acıya tárizdi formaldy elementtermen (mashınızacıya, elektrofıkacıya, obektıvacıya) keletin sózderdi qazaq tilindegi materıaldandyrý, elektrlendirý, obektıvtenýler túrinde qalyptastyrý keledi. Sol sıyaqty popýlyarnaya knıga – popýlyar kitap, absolyutnaya velıchına – absolyut shama, býrjýaznaya ıdeologıya – býrjýaz ıdeologıya, dıfferencıalnoe ýravnenıe – dıfferencıal teńgerme túrinde qysqartyp alý;
8. Qazaq tiline halyqaralyq, termındermen ilesip -ıst, -ızm qosymshalary jáne re, sın, de, sýp, antı, kontr tárizdi prefıkster engiziledi.
9. -avto, -aero, -avıa sıyaqty qysqartylǵan formalarǵa qazaq sózderi birigip (avtojol, aeroshana, avıashana, avtoqatynas) jazylady.
10. Qarkómir (Karaganda ýgol), Halkomjer (Narkom-zem), t.t. sıyaqtylardy qysqartyp qoldaný.
11. Buryn termınologıyalyq qoldanystan shyǵyp qalǵan dıktatýra, revolyucıya, sovet, teorıya, praktıka, kontrrevolyucıya, mılıtarızm sıyaqty termınderdi qazaq tiline qaıta engizý.
Professor Q.Jubanov usynǵan bul prıncıpter sezde 10 pýnktte shaqtalyp, negizinen qabyldandy. Árıne negizinen ǵylymı turǵyda dáıektelgen bul qısyndar termın jasam procesinde zor ról atqarǵanyn aıtý lazym. Biz professordyń osy júıeleýiniń arqasynda ǵylym tilin bir izge salýǵa jol ashqandaı boldyq.
Alaıda kezinde qazaq termınologıyasyn jasaý isinde orys úlesiniń yqpaly, yaǵnı «orystandyrý» sayasatynyń áseri aıryqsha bolǵanyn asa saýatty lıngvıst Q. Jubanov eńbekteriniń ózinen baıqamaı óte almaısyz. Sonyń salqyny myna prıncıpterden ańǵarylady. Qazaq tiliniń damý, qalyptasý zańdylyqtary men erekshelikterin meılinshe tereń biletin til bilimpazynyń ózi ulttyq termınologıyany ulttyq negizde jasaýǵa kesirin tıgizetin ustanymdardy basshylyqqa alýǵa májbúr bolǵan syńaıly. Áıtpese ınternacıonaldyq termınder men orys tilinde qalyptasqan úlgilerdi olardyń qazaq tilinde balamasynyń bar-joqtyǵyna qaramastan buljytpaı qapysyz qabyldaı bereıik deýdiń qısynǵa kele bermeıtinin ómirdiń ózi dáleldedi.
90-jyldardan beri termınderdi ulttyq negizge qaraı ıkemdeý, yńǵaılaý baǵyty basymdyq ala bastady. Bul rette qazaq baspasóziniń, jýrnalıst qalamgerlerdiń eńbegi zor. Kúni búginge deıin ǵylym tiliniń 70-80 paıyzyn qurap kelgen ınternacıonaldyq termınderdiń jap-jaqsy qazaqy nusqasy jasalyp otyr. Muny kezinde keńestik tárbıe ótińkirep ketken keıbir áriptester álemdik órkenıetten alshaqtaý, ulttyq syńarjaqtyq dep túsindirgisi keledi. Qalaı degende de termınderdi «qazaqshalandyrý» úrdisi jurtshylyq suranysy turǵysynan keń qoldaý tabýda. SHynynda bul kisi shoshyrlyq úrdis emes. Qaıta es jıyp, eseıgen ulttyń álemdik órkenıetke nendeı ózindigimizben baramyz, soǵan erkin aparýǵa óz tilimizdiń qaýqary jete me degen sanaly tolǵanysynan týyndaıtyn zańdy áreket bul. Mundaı áreket qashanda qoǵam men til arasyndaǵy ózara baılanystan, ózgeris-óris barysynan paıda bolady.
Qarańyz, bir kezde programma (baǵdarlama), ýstav (jarǵy), sovet (keńes), prezentacıya (tusaýkeser), korrýpcıya (sybaılas jemqorlyq), gonorar (qalamaqy), barter (baspa-bas), yubıleı (mereıtoı), zakaz (tapsyrys), samolet (ushaq), vertolet (tikushaq), ceremonıya (rásim), atmosfera (ahýal), dogovorennost (ýaǵdalastyq), optımalnyı (ońtaıly), t.t. qazaqsha balamasyn oılastyrý túgili «páleden mashaıyq qashypty» degen saqtyq jeteginde júrdik emes pe?
Bul másele uzaq jyldar boıy kóptiń kóńilin kúpti etip keldi de táýelsizdik tańy atysymen óziniń bar aýmaǵymen kún tártibine qaıta kóterildi. Termınologıya máselesi tuńǵysh ret doktorlyq dıssertacıya taqyrybyna aınalyp, onyń kóptegen kómeski máselesi ǵylymı sarapqa tústi. Sodan beri qazir bul sala 4-5 doktorlyq dıssertacıya aýqymynda qaraldy. Ondaǵan kandıdattyq jumys termınologıyanyń san-salasyn zertteý obektisine aınaldyrýda. Sóıtip ǵylymnyń qazaq termınologıyasy deıtin jańa salasy qalyptasa bastady. Qazaq termınologıyasynyń jańa úrdisi ómirge joldama aldy.
Tilshi ǵalymdardyń joba esebi boıynsha (Á.Qaıdar) qazaq tilinde 70 myńnan asa termınologıyalyq edınıca bar. Sonyń 70-80 paıyzy áli kúnge termındik suryptalýdan ótken emes. YAǵnı bulardyń bári termındelý procesin bastan keshirýi tıis. Ol memlekettik til mártebesi úshin, ásirese onyń negizgi tarmaqtarynyń biri – ǵylym tiliniń qanat jayuy úshin asa qajet shara. Bul kól-kósir jumys. Qazirgi qarastyrylyp júrgen termınder teńiz astynda jatqan alyp muzdyń azdaǵan ústińgi jaǵy ǵana. Onyń ózi de kóńilden shyǵyp jatqan joq. Bulaı bolýynyń sebebi nede? Ne isteý kerek sonda? Munyń birneshe sebebi menmundalap tur. Birinshiden, termınologıya máselesine memlekettik kózqarastyń ornyqpaýynan, qajetti qamqorlyqtyń joqtyǵynan. Ekinshiden, álgindeı nemquraıdylyq saldarynan arnaıy daıyndyqtan ótken mamandardyń joqtyǵy. Úshinshiden, áli kúnge qajetti mamandardy daıyndamaı otyrýymyz.
Eger budan ári de maman dayarlaý isi dál osylaı sózbuıdaǵa salyna beretin bolsa, qazaq tiliniń termınologıyasyn jýyq arada jónge salamyz deý asylyq, ózin el etip ustap otyrǵan memlekettiń qaı-qaısysynda da osy ispen shuǵyldanatyn arnaıy memlekettik mekemeleri bar. Máselen, Reseıde ǵylymı-tehnıkalyq termınologıya komıtetiniń jumys istep kele jatqanyna jarty ǵasyrdan asty. Myna turǵan irgeles kórshiler Qytaı, Mońǵolıya, Ýkraına, Baltyq boıyndaǵy táýelsiz memleketter, t.t. bul sharýany únemi nazarynda ustaıdy.
Árıne tildi jumsaı bilý, sózden sóz jasap shyǵarý kez kelgenniń qolynan kele bermesi málim. Ol úshin termınologıyalyq leksıka men uǵymdar júıesiniń erekshelikterin dóp basyp tanı biletin qabiletti maman kerek, bar mamanǵa jaǵdaı kerek. Osydan baryp mynadaı problema týyndaıdy. Sonyń biri osy kúnge deıin halyqaralyq termınder júıesin úsh tilderine aýdarý prıncıpteriniń, erejesiniń jasalmaı kelýi, olardy jazý, qabyldaý tártibiniń belgilenbeýi. Keń kesirin tıgizip júrgen másele osy. Sonymen birge termın sharýashylyǵyn ǵylymı turǵyda júıelep, onyń máselelerin túbegeıli qarastyrý qajet ekenin maquldaıtyn bolsaq, bul jumysty bir ortalyqqa shoǵyrlandyrý qajet jáne buǵan memlekettik turǵydan qamqorlyq jasalyp otyrmasa bolmaıdy. Bul sharýa tek naýqandyq sharaǵa ǵana aınalyp ketse, eń qıyny sol. Qanshama sózdikter shyǵyp, olar jurtshylyq qolyna tıip jatyr. Al olardy ǵylym sarabynan ótkizip, qazaqtyń ǵylym tilin qalyptastyrýda septigi qaı dárejede degendi anyqtaıtyn, saralaıtyn kim? Álgi biz usynyp otyrǵan ortalyq osyndaı sharýamen aınalysýy tıis.
Biz eli úshin eselep eńbek etken keshegi zıyalylarymyz – A.Baıtursynuly, X.Dosmuhamedov, Q.Jubanovtardyń ǵylymdaǵy jolyn jalǵastyrýshylarymyz. Urpaq sabaqtastyǵynyń bir túri osy bolsa kerek. Sonaý bodan kezdiń ózinde ana tilin ayalaı tutynyp, atamekenin asqaqtata bilgen ustazdardyń búgingi urpaqtary táýelsizdigimizdiń bir tiregi – memlekettik tilimizdiń mártebesin bıiktete túspese, tómendetpes degen senimmen sóz túıindemekpin.
Ómirzaq AITBAIULY,
A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri, Halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń prezıdenti, UǴA akademıgi
